Modrzewski (Frycz Modrzewski, Frycius Modrevius) Andrzej Piotr h. Jastrzębiec, krypt. Philalethes Peripatheticus (ok. 1503–1572), pisarz społeczno-polityczny i teologiczny. Pochodził z drobnoszlacheckiej rodziny wywodzącej się zapewne ze wsi Modrzew pod Opocznem, już jednak dziad pisarza sprawował funkcję dziedzicznego wójta w ludnym miasteczku Wolborzu (woj. sieradzkie), które należało do dóbr biskupstwa kujawskiego. Sam M. był synem, zapewne jedynym, wójta wolborskiego Jakuba. Niejasne dane pozwalają przypuszczać, że jego matką była Anna Trzepieńska pochodząca z zamożnej rodziny szlacheckiej z ziemi sieradzkiej. Pierwsze nauki pobierał zapewne M. w wolborskiej szkole parafialnej. W lipcu 1514 spotykamy go jako żaka w szkole parafialnej przy kościele Bożego Ciała na Kazimierzu koło Krakowa. Wiosną 1517 wpisał się na Akad. Krak. Jego kolegami byli m. in. Stanisław Hozjusz, Jan Drohojowski, Andrzej Trzecieski starszy, Mikołaj Rej, Anzelm Ephorinus, Jan Barcik oraz Paweł Głogowski. Mieszkał może, wraz z tym ostatnim, w Bursie Jerozolimskiej. Dn. 13 XII 1519 uzyskał jako prymus bakalaureat nauk wyzwolonych, ale przebywał w kręgu uniwersyteckim przynajmniej jeszcze do końca 1522 r. Krakowskie studia M-ego przypadały na okres dużego ożywienia umysłowego wywołanego propagandą reformacyjną i wpływami Erazma z Rotterdamu. Właśnie te lata uformowały w znacznym stopniu światopogląd pisarza. Utrzymujący się na Akademii scholastyczny model studiowania uczynił zeń wroga średniowiecznego sposobu myślenia, choć cenił takich krakowskich profesorów, jak rektor Maciej Miechowita, Jan Leopolita czy Stanisław Skawińczyk. Ok. r. 1523 ukończył M. zasadniczy okres studiów szkolnych i rozpoczął służbę na pańskich dworach. Gdzieś też w tym czasie przyjął niższe święcenia duchowne i stał się klerykiem diecezji gnieźnieńskiej. W początkach swej kariery dworskiej pracował zapewne w kancelarii prymasa Jana Łaskiego. W poł. 1525 r. przeszedł na służbę bpa poznańskiego Jana Latalskiego i był jego notariuszem przysięgłym aż do schyłku 1529 r. Z owego okresu pochodzą najstarsze zidentyfikowane autografy M-ego. W służbach prymasa i biskupa poznańskiego przebywał głównie w Wielkopolsce (np. w Ciążeniu nad Wartą), brał udział w synodach i sejmach oraz wszedł w tajniki ówczesnego życia publicznego i kościelnego. Poznał wtedy również prawo i sądownictwo duchowne.
Przed 8 XI 1529 zmarł ojciec M-ego Jakub i bezpośrednio potem M. znikł z dworu Latalskiego, udając się chyba do Wolborza dla uporządkowania swych spraw majątkowych. Nie wiadomo, co robił w n. r.; dopiero w połowie 1531 r. pojawił się przy spisywaniu w Gnieźnie dokumentu dotyczącego spadku po zmarłym arcbpie Łaskim. Już w r. 1526 M. poznał zapewne w Poznaniu przyszłego reformatora Jana Łaskiego, a ok. r. 1531 wstąpił na służbę jego oraz innych bratanków prymasa – Hieronima i Stanisława Łaskich. Braciom Łaskim służył w praktyce aż do końca panowania Zygmunta Starego. Brak konkretnych wiadomości o udziale M-ego w węgierskich imprezach Łaskich, służył im za to jako agent polityczny i kulturalny na terenie Europy zachodniej, zwłaszcza zaś Rzeszy Niemieckiej, gdzie bratankowie prymasa podtrzymywali związki z antycesarską opozycją protestancką. W semestrze zim. 1531/2 zapisał się wraz z wychowankiem Jana Łaskiego młodszego Mikołajem Anianem (relacja o jego rychłej śmierci pochodzi może spod pióra M-ego) do metryki luterańskiego uniwersytetu w Wittenberdze. Przebywał tu do poł. 1535 r. mieszkając u Filipa Melanchtona. Nie tylko studiując, ale służąc też dyplomatycznie Łaskim jeździł wtedy po Niemczech, a w r. 1533 lub 1534 był również zapewne w Polsce na jednym z sejmów piotrkowskich. W r. 1536 przebywał w Norymberdze, goszcząc tam u swego przyjaciela kupca wrocławsko-krakowskiego i zwolennika reformacji Daniela Schillinga. Pierwszy zachowany list pisarza datowany 20 VI 1536 informował «pana i patrona» Jana Łaskiego o sytuacji politycznej i religijnej w obozie protestanckim, przy czym autor ujawniał swe sympatie wobec radykalniejszej reformacji sakramentarskiej, a zwłaszcza Marcina Bucera.
Po śmierci Erazma z Rotterdamu M., otrzymawszy od Łaskiego zlecenie odebrania zakupionej dawniej od Erazma biblioteki, przybył w listopadzie 1536 do Bazylei, gdzie zaznajomił się zwłaszcza z wykonawcami testamentu Erazma drukarzem Hieronimem Frobenem i profesorem prawa Bonifacym Amerbachem. Przy okazji pobytu w Szwajcarii odbył M. na przełomie 1536/7 r. własnym kosztem sześciotygodniową wycieczkę poprzez Lyon do Paryża. W r. 1537 załatwił ostatecznie sprawę Erazmowej biblioteki pisząc jeszcze ze Strasburga, Norymbergi i Lipska do Amerbacha, a korzystając m. in. z pomocy Schillingów i rajcy krakowskiego Hieronima Krügela. W lutym 1537 brał M. udział jako obserwator w zjeździe protestanckich książąt niemieckich w Schmalkalden, a potem wybrał się może na krótko do Krakowa, lecz już 1 V wziął udział w rozmowach Jana Łaskiego z Melanchtonem w Lipsku, w czasie których omawiano zagadnienia dogmatyczne. Pod koniec wiosny 1537 zatrzymał się znów w Norymberdze pod pretekstem m. in. nauczenia się języka niemieckiego (nawet do Daniela Schillinga pisał po polsku), ale pozostał nadal w służbie Łaskich. W ich interesach wyjeżdżał zwłaszcza do Frankfurtu nad Menem, gdzie bawił np. na jarmarku książkowym we wrześniu 1538, i na zjeździe książąt wiosną 1540. W czwartym dziesięcioleciu XVI w. był pewno również w Wiedniu. Przed połową 1540 r. został M. proboszczem w zamożnym mieście Brzeziny (koło Łodzi) i w pobliskim miasteczku Skoszewy. Dochód z obu plebanii obliczano na co najmniej 450 złp., co dawało M-emu niezłą pozycję materialną. Pozostając w stałych rozjazdach i nie spełniając w parafiach obowiązków duszpasterskich, M. wydzierżawił probostwa 7 VII 1540 Wojciechowi Komorowskiemu, plebanowi w Rzgowie. Stanął wtedy osobiście przed oficjałem biskupim w Krakowie i w tym mieście przebywał chyba przeważnie z początkiem lat czterdziestych (do r. 1543), mieszkając w domu Łaskich koło kościoła Św. Marcina (przy ul. Grodzkiej). W grudniu 1541 toczył w Krakowie polityczne dyskusje przy łożu konającego Hieronima Łaskiego, a 6 II i 6 III 1542 został tu jednym z pełnomocników wyrzekającego się «herezji» Jana Łaskiego, który starał się o odzyskanie posiadanych wcześniej beneficjów duchownych. Okres od maja do września 1542 zajął M-emu toczący się przed sądami duchownymi w Krakowie proces ze swym dawnym przyjacielem archidiakonem warszawskim Maciejem z Jeżowa, który występuje już podówczas jako proboszcz skoszewski.
W owym czasie rozpoczął M. pracę pisarską (wydawał prawie wyłącznie po łacinie). Jego pierwsza rozprawa Lascius sive de poena homicidii oratio prima została wydrukowana w Krakowie u Hieronima Wietora w styczniu 1543 i stała się ważnym zjawiskiem w rozwoju publicystyki staropolskiej. Autor nawiązywał tu do poglądów doświadczonego Hieronima Łaskiego, ale zwracał się do ludzi jutra: młodego króla Zygmunta Augusta i do siedmioletniego Olbrychta Łaskiego, a także do zaczynającego właśnie obrady sejmu. Główną treścią broszury była potrzeba zaostrzenia kar za mnożące się zabójstwa, czego już od kilku lat domagał się dwór królewski. W czasie tegoż sejmu krakowskiego ułożył jeszcze M. Oratio Philaletis Peripathetici w obronie mieszczan zmuszanych do wyprzedawania dóbr ziemskich, ogłosił ją jednak dopiero w r. 1545 w krakowskiej oficynie Mateusza Scharfenberga. Latem 1543 w okresie zarazy przeniósł się do Brzezin, gdzie przebywał w ciągu następnych trzech lat, ściągając z trudem dziesięciny i procesując się z miejscowym dziedzicem Krzysztofem Lasockim. W r. 1544 opublikował może jakieś mowy po polsku; w tymże okresie opracował Oratio secunda de poena homicidii. Sprawa kary za mężobójstwo była nadal dyskutowana w społeczeństwie, toteż M. zachęcał duchowieństwo polskie do walki o sprawiedliwość w tym względzie broszurą Oratio tertia de poena homicidii, którą 24 VI 1545 dedykował w Brzezinach świeckiemu kanclerzowi kor. Tomaszowi Sobockiemu. Swą bezskuteczną walkę publicystyczną zakończył mową czwartą – skierowaną już do całego narodu polskiego – Querela de contemptione legis divinae in homicidas, którą poświęcił obu królom Zygmuntom listami datowanymi w Brzezinach 1 IV 1546 i w Krakowie 20 VI t. r.
W r. 1546 zbliżył się M. do krakowskiego koła Andrzeja Trzecieskiego starszego, które gromadziło intelektualistów sympatyzujących z reformacją. Na jednym z zebrań tego grona dysputował z niderlandzkim antytrynitarzem zwanym Spiritus. W Krakowie latem t. r. ułożył także i wydał mowę De legatis ad concilium Christianum mittendis zachęcającą do wysłania posłów na sobór trydencki i do podjęcia na demokratycznych zasadach naprawy Kościoła. Pismo M-ego spotkało się z różnym przyjęciem ze strony duchowieństwa, ale przekonało wielu senatorów i mało brakowało, by sam autor stał się sekretarzem polskiego poselstwa na sobór. Kiedy do wysłania tego poselstwa nie doszło, we wrześniu 1547 wyjechał on jako główny doradca woj. sieradzkiego Stanisława Łaskiego do cesarza Karola V (przy jego boku odbywał też podobno M. inne legacje, jak np. do króla duńskiego Chrystiana III). W okresie pobytu w Augsburgu do wiosny 1548 poselstwo polskie starało się o ochronę księcia pruskiego Albrechta przed interwencją ze strony cesarza. Być może był M. współautorem dziełek S. Łaskiego „Innocentia Alberti I Prussiae ducis… in S. R. I. comitiis a. 1548 Augustae exposita…”, „Oratio… ad Carolum V et proceres S. R. I. in comitiis Augustanis…” czy też „Oratio… pro iure Polono in Prussiam”. W czerwcu 1548 król Zygmunt August wysłał M-ego, już jako swego sekretarza, do Królewca dla zrelacjonowania księciu o poczynionych staraniach.
Pierwsze lata panowania Zygmunta Augusta stały się okresem największej aktywności życiowej M-ego. Drugą poł. 1548 r. spędził M. w Krakowie i na sejmie piotrkowskim, a w marcu 1549 wyruszył w poselstwie do Habsburgów jako towarzysz Stanisława Hozjusza. Od kwietnia do lipca przebywał w Pradze, gdzie brał udział w pertraktacjach politycznych oraz dysputował z dziekanem litomierzyckim Janem Hasenbergiem broniąc komunii pod dwiema postaciami i języka narodowego w Kościele (stało się to podstawą do napisania Dialogi duo de utraque specie coenae Domini). Jesień spędziło poselstwo w Niderlandach, początek 1550 r. w Wiedniu, a po roku powróciło do Krakowa. We wrześniu 1549 napisał M. w Antwerpii Disputatio de verbis Pauli, w którym to dziełku podważał zakaz małżeństwa księży. Na lata 1548–50 przypadło też w zasadzie napisanie głównego dzieła M-ego De Republica emendanda, składającego się z 5 ksiąg: o obyczajach, o prawach, o wojnie, o Kościele i o szkole. Ta nowatorska pod każdym względem książka napotkała na ostre sprzeciwy obrońców starego porządku i ze względu na kontrakcję Hozjusza M. zdołał w r. 1551 wydać w Krakowie u Łazarza Andrysowica tylko 3 pierwsze księgi. Poświęcił je Zygmuntowi Augustowi, a ponieważ znalazł się w ciężkiej sytuacji materialnej z powodu nieotrzymywania dochodów z Brzezin, prosił króla o zapewnienie mieszkania w Krakowie, o kanonię sandomierską lub o przyznanie corocznej pensji. Tylko ostatnia z tych próśb została spełniona i od 30 IV 1552 pobierał M. z salin wielickich pensję 100 złp. rocznie, którą 5 VII 1555 podwoił król na 200 złp.
Z początkiem lat pięćdziesiątych przebywał M. głównie w Krakowie, choć pierwsze miesiące 1552 r. spędził na sejmie piotrkowskim opowiadając się przeciwko episkopatowi po stronie reformacyjnej szlachty, a zarazem kontynuując prywatny proces z Krzysztofem Lasockim. W duchu współpracy z ugrupowaniem szlachty egzekucyjnej opracował w październiku 1553 streszczenie swej zasadniczej pracy Ad equites Poloniae ac reliquae Sarmatiae Appendix librorum de Republica emendanda, które ogłosił w Krakowie z początkiem n. r. W sierpniu 1554 zdołał również wydać w bazylejskiej oficynie Jana Oporyna pełną edycję De Republica emendanda w 5 księgach. Poprzez to swoje zasadnicze dzieło stał się M. najwybitniejszym pisarzem politycznym polskiego odrodzenia. Celował prawdomównością, ostrością i szerokością spojrzenia oraz wykształceniem. Nad wszystko stawiał dobro ludzkości i ojczyzny, za której obywateli uważał wszystkich mieszkańców, włącznie z chłopami. Był zwolennikiem daleko posuniętej demokracji w państwie i Kościele, lecz zarazem zasadniczej przebudowy ustrojowej państwowości polskiej w scentralizowaną – choć nie absolutną – monarchię. Silna władza królewska (ograniczona jednak prawami) miałaby tam utrzymywać równowagę społeczną, chroniąc zarówno szlachtę przed magnaterią, jak chłopów i mieszczan przed szlachtą. Postulował M. równość sądową wszystkich stanów, protekcjonizm państwowy dla rozwijających gospodarkę przedsiębiorców i opiekę nad ubogimi, popieranie pracowitości, a wyplenianie niemoralności. Chciał rozciągnięcia ingerencji państwa w kwestie wyznaniowe przez wprowadzenie Kościoła narodowego (choć jednocześnie był zwolennikiem tolerancji religijnej) oraz w dziedzinie oświaty. Szkoły miały dla nowej Rzeczypospolitej wychować nowych obywateli – nie tylko mądrych, lecz również moralnych i dobrze rozwiniętych fizycznie. Jako przeciwnik wszelkich form przemocy głosił potrzebę eliminacji wojen zaborczych. W twórczości M-ego realne plany reform mieszają się z utopijnym marzycielstwem.
Na przełomie 1553/4 r. przeniósł się M. do Wolborza na odziedziczone wójtostwo. Zaprzyjaźnieni z nim Drohojowscy: Jan, bp kujawski, i Stanisław, starosta wolborski, opiekowali się pisarzem i stworzyli w wolborskiej rezydencji biskupiej ośrodek sprzyjających reformacji intelektualistów. Bywał też M. na sejmach piotrkowskich; korespondował ze swoimi wielbicielami – powiązanym z mieszczaństwem krakowskim Marcinem Załogą (chyba plebanem w Jodłowej na Podgórzu), z kalwinistą zuryskim Janem Wolffem, z humanistą padewskim Janem Giustiniano i zapewne z propagatorem swych dzieł, nieortodoksyjnym scholastykiem łęczyckim i kanonikiem krakowskim Janem Maurycym Drzewickim (zm. 3 XI 1559 w Padwie). W okresie wielkiego natężenia ruchu reformacyjnego zajmował się w połowie lat pięćdziesiątych tworzeniem dziełka De Ecclesia liber secundus, oddalając się coraz bardziej od katolicyzmu. W lutym i marcu 1556 odbył swe ostatnie poselstwo zagraniczne towarzysząc bpowi Janowi Drohojowskiemu w podróży do Wolfenbüttel (Brunszwik) z wydaną za tamtejszego księcia Zofią Jagiellonką. W czasie tej misji spotkał w Magdeburgu najwybitniejszego luterańskiego intelektualistę słowiańskiego Macieja Flaciusa oraz odwiedził Berlin.
Dzieła M-ego odegrały dużą rolę ideową w rozwoju ruchu egzekucyjnego średniej szlachty oraz planów powołania polskiego Kościoła narodowego, w których zainteresowany był zaprzyjaźniony z pisarzem prałat Jakub Uchański. M. pozyskał również rozgłos w Europie. De Republica emendanda próbowano tłumaczyć już wówczas na języki hiszpański (J. Giustiniano) i francuski, zaś w r. 1557 teolog szwajcarski Wolfgang Weissenburg wydał w Bazylei tłumaczenie niemieckie. Jednocześnie zainteresowały się M-m jako «hersztem heretyków» najwyższe czynniki kościelne. Zaczęto go zwalczać w korespondencji i drukowanych polemikach, a 5 XI 1555 papież Paweł IV zażądał od J. Drohojowskiego wydalenia pisarza z Wolborza. Wiosną 1556 nuncjusz Alojzy Lippomano przeprowadził śledztwo w sprawie kontaktów bpa Drohojowskiego z M-m, a w sierpniu t. r. pisarz musiał uchodzić z Wolborza. Drugą połowę roku spędził M. na tułaczce, przebywając we wsi Cieśle koło Piotrkowa, należącej do zaprzyjaźnionej rodziny Ciesielskich, oraz w Wiewiórce i Osieku koło Sandomierza, gdzie korzystał z gościnności hetmana Jana Tarnowskiego. Na przełomie 1556/7 r. uczestniczył w sejmie warszawskim i dzięki poparciu hetmana uzyskał mandat królewski zwalniający go od podległości jurysdykcji kościelnej. W trudnych chwilach okazał hart ducha pisząc w sierpniu 1556 śmiały list do papieża, a w czasie sejmu Epistola ad equites Poloniae et reliquae Sarmatiae, gdzie potępiał egoizm stronnictwa szlacheckiego.
W r. 1557 powrócił do Wolborza i tam już w czerwcu był jedną z najważniejszych osób przy łożu umierającego przyjaciela – sympatyzującego z reformacją bpa Drohojowskiego. Następny bp kujawski J. Uchański odnosił się również przychylnie do M-ego, prymas Mikołaj Dzierzgowski pozbawił go natomiast w l. 1557–8 probostwa w Brzezinach. Na nic nie zdał się opór pisarza, który w styczniu 1558 starał się o poparcie króla i sejmu piotrkowskiego, a w marcu przebywał jeszcze w Brzezinach. Na ten okres przypada napisanie polemizujących z Hozjuszem utworów Defensio coenae Domini i Defensio eorum, quae antea scripsit de concilio universo. Za pośrednictwem osiadłych we Wrocławiu przyjaciół Daniela i Fryderyka Schillingów doprowadził również do wydania w r. 1559 u Oporyna trzytomowej edycji swych dzieł zbiorowych, dokonując niejednokrotnie zmian i uzupełnień autorskich. M. nie posiadał wyższych święceń i nie prowadził osobiście działalności duszpasterskiej, toteż było rzeczą dość naturalną, że po odebraniu mu ostatniego beneficjum duchownego ożenił się ok. r. 1560 ze szlachcianką z pow. opoczyńskiego Jadwigą Kamieńską, katoliczką. Przebywał nadal w Wolborzu gospodarując na wójtostwie i pomagając biskupowi, a następnie arcybiskupowi Uchańskiemu w obronie jego niezależnych poglądów przed Rzymem. Na dyspucie teologicznej, która odbyła się w Wolborzu w marcu 1561, doszło do zerwania dobrych stosunków M-ego z dotychczasowym przyjacielem Stanisławem Orzechowskim, skłaniającym się teraz w kierunku katolickiej ortodoksji. Stało się to powodem wzajemnej polemiki i wielu nieprzyjemności dla wójta wolborskiego (sprawa doszła aż na sejm piotrkowski 1562). Owocem tego sporu były dwa dziełka M-ego Narratio simplex i Orichovius.
Już w latach pięćdziesiątych kalwiniści szwajcarscy i małopolscy interesowali się poglądami M-ego, a z początkiem następnego dziesięciolecia sam pisarz zbliżył się do kalwinizmu. W l. 1560–1 opracował księgi De Mediatore, w których chciał pogodzić poglądy Franciszka Stankara z ortodoksyjnie kalwińskimi. W tym okresie napisał także dziełka De peccato originis i De libero hominis arbitrio, a więc zajął się typową problematyką teologów kalwińskich, nie uzyskując jednak ich aprobaty. Prace powyższe wydano w r. 1562 jako Libri tres, zapewne w Bazylei. M. często wyjeżdżał z Wolborza do pobliskiego Piotrkowa i był tam m. in. w czasie sejmu wiosną 1565, kiedy odbywało się kolokwium między kalwinistami i antytrynitarzami. Zabrał się wtedy za zachętą króla do godzenia stron i rozpoczął pracę nad ostatnim swym dziełem Sylvae quatuor. Trwała ona aż do r. 1569, autor zaś zaczął w owym czasie coraz bardziej sympatyzować z poglądami antytrynitarzy. M. już od r. 1566 próbował drukować Sylwy u Oporyna, ale napotkało to na różne przeszkody, a m. in. na sprzeciw ortodoksyjnych kalwińskich teologów szwajcarskich. Latem 1567 kalwinista krakowski Krzysztof Trecy wykradł skrypt z drukarni i autor musiał w l. 1568–9 rekonstruować rękopis, wydania książki dokonał jednak dopiero ariański drukarz Aleksy Rodecki w r. 1590. M., podobnie jak jego przyjaciel humanista i eks-biskup węgierski Andrzej Dudycz, mimo sympatii antytrynitarskich i radykalizmu społecznego nie został nigdy oficjalnie członkiem Zboru Braci Polskich, zachowując swą tradycyjną już niezależność przekonań. Również prześladowania ze strony katolików rzuciły cień na ostatnie lata pisarza. W r. 1567 objął biskupstwo kujawskie, a wraz z nim Wolborz, Stanisław Karnkowski. Wtedy też papież Pius V polecił mu usunięcie «heretyka» z wójtostwa. M. miał duże poparcie w społeczeństwie, toteż biskup zdecydował się tylko na zawarcie z nim krótko przed 17 II 1568 układu, w którym pisarz ustąpił z dóbr biskupstwa za odszkodowaniem 1 000 złp., zachował jednak dziedziczne prawa do wójtostwa. M. musiał opuścić Wolborz. Już jesienią 1567 był w Krakowie; w czerwcu 1568 widzimy go we wsi Trzepieńskich Trzepnica koło Piotrkowa, a latem n. r. w Ostrołęce pod Radomiem, wsi należącej do jego długoletniego przyjaciela Stanisława Potkańskiego. Do śmierci pozostał za to pisarz oficjalnie sekretarzem królewskim i pobierał związaną z tym pensję.
Od początku lat sześćdziesiątych występował M. w aktach sądowych jako zasobny w pieniądze szlachcic, udzielający innym pożyczek. W r. 1563 wszedł w posesję dłużną wsi Brzustówek (Brzostków) oraz części w Szadkowicach (Szodlkowycze), Kamieniu, Kunicach Wielkich i Kuniczkach w pow. opoczyńskim. Części w ostatnich czterech wsiach dzierżawił jeszcze w r. 1565, zaś od kwietnia do czerwca 1571 był właścicielem innej opoczyńskiej wsi – Kotuszowa, i uchodził za szlachcica osiadłego w tamtejszym powiecie. W lipcu 1572 nabył M. na ulgowych warunkach za 7 000 złp. od swego przyjaciela Mikołaja Korycińskiego wioskę Skrzynki oraz część dużej parafialnej wsi Małecz w pow. brzezińskim woj. łęczyckiego, ale na pograniczu Małopolski. Dobra te pozostały już w dziedzictwie potomków pisarza, choć sam M. zmarł jesienią 1572 jako ofiara szalejącej zarazy morowej. Umarł podobno w Wolborzu, ale pochowany został w Małczu.
Wdowa po Fryczu Jadwiga z Kamienia wyszła ponownie za mąż za Andrzeja Magnuszewskiego i zmarła w drugiej połowie 1579 r. Jedynym synem pisarza był Andrzej Modrzewski Frycz junior (ur. ok. 1560, zabity w październiku 1587). Sprawował on również funkcję wójta wolborskiego i był ostatnim mężczyzną w rodzie. Córkami M-ego były: Elżbieta, małżonka Marcina Olszewskiego vel Olszowskiego h. Prus II, oraz najmłodsza Łucja, żona Marcina Krzemieniowskiego h. Grzymała. Potomkami Elżbiety byli znów odgrywający dużą rolę w dziejach kultury polskiej prymas Andrzej Olszowski (prawnuk Frycza) oraz biskupi Andrzej Chryzostom, Andrzej Stanisław i Józef Andrzej Załuscy.
Szczyt popularności pisarza przypadł na piętnastolecie 1551–65, a już jego śmierć minęła niepostrzeżenie. Kontynuatorami myśli Frycza byli intelektualiści późnego odrodzenia Andrzej Ciesielski, Wawrzyniec Krzyszkowski, Andrzej Wolan czy Szymon Szymonowie, ale dzieła jego wciągnięto na indeks, a kontrreformacja starała się zagrzebać pamięć o ich autorze. Czytelnikami byli w szczególności różnowiercy, którzy wydali też w r. 1577 pierwsze polskie tłumaczenie dzieła O poprawie Rzeczypospolitej dokonane przez Cypriana Bazylika. Zainteresowanie M-m odżyło w dobie oświecenia, kiedy to pisarze polityczni oraz Komisja Edukacji Narodowej nawiązali do jego planów reformatorskich. Odtąd istniało stałe zainteresowanie pisarzem, choć jeszcze do pierwszej wojny światowej autorzy klerykalni starali się negatywnie naświetlać jego osobowość. W l. 1953–60 dokonano krytycznego wydania dzieł M-ego w języku łacińskim pt. Opera omnia (W. 1953–60 I–V) i w przekładzie polskim Dzieła wszystkie (W. 1953–9 I–V). W okresie apogeum zainteresowań Fryczem w latach pięćdziesiątych Anna Kowalska poświęciła mu dwutomową powieść pt. „Wójt wolborski” (W. 1954), a Halina Auderska dramat „Rzeczpospolita zapłaci” (W. 1953). Postać M-ego w towarzystwie chłopa umieścił J. Matejko w obrazie „Unia Lubelska” (z r. 1869).
Nie zachowała się podobizna pisarza, a tylko stara notatka określa go jako prostodusznie wyglądającego «męża słusznej postawy, z siwą, kędzierzawą, niezbyt długą brodą»; – Andrzej Frycz Modrzewski. Bibliografia, Wr. 1962; Filoz. w Pol. Słown.; PSB, V 380–2 (Drohojowski Jan), XVIII 254 (Łaski Stanisław); – A. Frycz Modrzewski i problemy kultury polskiego odrodzenia, Wr. 1974; Backvis C., Le courant utopique dans la Pologne de la Renaissance, w: Les utopies à la Renaissance, Bruxelles–Paris 1963; tenże, Szkice o kulturze staropolskiej W. 1975; Bartel O., Do historii Brzezin i prepozytury brzezińskiej A. Frycza M-ego, „Reform. w Pol.” T. 12: 1956; Barycz H., Meandry Lismaninowskie, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 16: 1971 s. 63; Galster I., W sprawie podstawy staroruskiego przekładu „De Republica emendanda” A. Frycza M-ego, „Slavia Orientalis” T. 18: 1969 nr 3; Geremek B., Frycza M-ego program opieki nad ubogimi i europejskie spory wokół pauperyzmu w XVI w., w: Polska w świecie, W. 1972; Jobert A., De Luther à Mohila. La Pologne dans la crise de la chrétienté, 1517–1648, Paris 1974; Kaniewska I., Walka o wprowadzenie instygatorów na sejmie piotrkowskim 1565 r., „Odr. i Reform. w Pol.” T. 7: 1962; Kot S., A. Frycz Modrzewski, Kr. 1923; Kurdybacha Ł., Ideologia Frycza M-ego, W. 1953; tenże, Zagadnienie autorstwa traktatu De primatu papae, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 4: 1959; Lepszy K., A. Frycz Modrzewski, w: Odrodzenie w Polsce. Historia, W. 1955; Łuczak A., Die Staats- und Rechtslehre des polnischen Renaissancedenkers Andrzej Frycz Modrzewski, Zürich 1966; Mękarski B., Koncepcje wychowania fizycznego w dziełach A. Frycza M-ego na tle myśli pedagogicznej polskiego Odrodzenia, „Roczniki Nauk. Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego w Kr.” T. 10: 1971; Mešt’an A., Kilka uwag o pobycie A. F. M-ego w Pradze, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 6: 1961; Piwko S., A. Frycz Modrzewski – Koncepcje reformy kościoła, w: Z historii filozofii XVI–XVII w., W. 1969; tenże, Irénisme de André Frycz Modrzewski, w: Movimenti ereticali in Italia e in Polonia nei secoli XVI–XVII, Firenze 1974; tenże, Polityczne aspekty „Ksiąg trzech” A. Frycza M-ego, w: Wokół dziejów i tradycji arianizmu, W. 1971; Pollak R., Wśród literatów staropolskich, W. 1966; Schramm G., Modrevius-Forschungen, „Jahrbücher f. Geschichte Osteuropas” T. 6: 1958; Szczucki L., omówienie prac L. Periniego, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 16: 1971 s. 205–8; tenże, Wokół Sylw Modrzewskiego, tamże T. 18: 1973; Tazbir J., Wrogowie i krytycy Frycza M-ego, „Przegl. Hist.” T. 64: 1973 z. 3; Urban W., A. Frycz Modrzewski – w czterechsetletnią rocznicę śmierci, w: Wyższa Szkoła Nauczycielska w Kielcach. Skład osobowy w roku akademickim 1972/73, Kielce 1973; tenże, Krótka rozprawa o panu Reju i chłopach, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 16: 1971 s. 68; Voisé W., Andrzej Frycz Modrzewski, Wr. 1975; tenże, Frycza Modrzewskiego nauka o państwie i prawie, W. 1956; Warmiński I., Kilka nowych kart z życia A. Frycza zwanego Modrzewskim, P. 1908 (nadb. z „Roczników Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 34); Wierzbowski T., A. Frycza M-ego nieznana redakcja „Przydatku” do Ksiąg o poprawie Rzeczypospolitej w nieznanym druku krakowskim z r. 1554, „Przegl. Narod.” T. 9: 1920 s. 1020–31; – Acta rectoralia, I; Album stud. Univ. Crac., II 137, 177; Bock, Historia antitrinitariorum, I; Brandt A. von, Berichte und Briefe…, Königsberg 1904–21 III 297; Elementa ad Fontium Editiones, XXX; Karnkowski S., Epistolae illustrium virorum…, Kr. 1578 k. A3, D1–D2, O2, Cc1; Kilka dokumentów źródłowych do dziejów arianizmu polskiego, w: Studia nad arianizmem, W. 1959 s. 502–17; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Lustracja woj. krakowskiego 1564 II W. 1964; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; „Nieznanej kroniki ariańskiej” część pierwsza, w: Wokół dziejów i tradycji arianizmu, W. 1971 s. 167; Receptiones seu installationes ad episcopatum, praelaturas et canonicatus Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis ab anno 1532 usque ad annum 1800, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 35: 1908 [druk. 1909] s. 99; Relacje nuncjuszów apostolskich…, Berlin–P. 1864 I 27–9; Sandius Ch., Bibliotheca antitrinitariorum, W. 1967; Statuta nec non liber promotionum, 169; Trzecieski A., Carmina, Wr. 1958; Węgierski A., Libri quattuor Slavoniae reformatae, W. 1973; – Arch. Kurii Metropol. w Kr.: Acta Episcopalia 19 k. 570 r., Acta Officialia 36 s. 331–332, t. 80 s. 639–641, 725, 730–731, 808, t. 83 s. 633; Arch. Państw. w Kr.: Dział Miejski, Katalog Główny rkp. nr 12 s. 253, nr 772 s. 430–431, nr 1422 s. 226.
Wacław Urban